Bilgisayar Destekli Öğretim Tasarımı Önerileri

BDE (Bilgisayar Destekli Eğitim - Computer Aided Instruction) çalışmalarını içsel öğrenme süreçleriyle (internal processes of learning) bağlantılı olarak geliştirin.

Gagne, Wager ve Rojas (1981) içsel öğrenme süreçlerini dokuz farklı öğrenme döngüsü evrelerine ayırmıştır :

•  dikkatlilik (alertness)

•  beklenti (expectancy)

•  çalışan hafızaya tekrar aktarım

•  seçici algılama

•  semantik kodlama

•  yeniden kazanım ve tepki

•  destekleme

•  yeniden kazanım imlemeleri (cueing retrieval)

•  genelleme

Her biri dıştan gelen (external) eğitimsel bir sonuçla ilintilidir. Bu dıştan gelen eğitimsel sonuçlar karşılığı olan içsel (internal)öğrenme sürecinin oluşmasını garantilemek amacıyla tasarlanmışlardır. Bu dıştan gelen dokuz sonuç her bir BDE dersinin modülüne dahil edilmişse o dersin ulaşabileceği en yüksek performans derecesini yakalar.

BDE Tasarımında Öğrenim İlkeleri Önerileri

1. BDE çalışmasını içsel öğrenim süreçleri ile bağlantılı oluşturun
   • Öğrenicinin dikkatini çekin
   • Öğreniciyi dersin hedefleri hakkında bilgilendirin
   • Bir önceki dersi tekrar etmesini özendirin
   • Belirgin özellikli uyarıcılar kullanın
   • Öğrenmeyi yönetin
   • İstenilen performansı ortaya çıkartın
   • Bilgi içeren geridönüm sağlayın
   • Performansı değerlendirin
   • Akılda tutmayı ve öğrenme transferini arttırın
2. Bireyselleştirin
3. BDE derslerini interaktif yapın
4. Geridönümü etkili kullanın
5. Başarıyı garanti edin
6. Hedefler, eğitimin içeriği ve değerlendirme arasında benzerlik kurun
7. Yeteri kadar öğrenici kontrolüne izin verin
8. Etkili düşünceleri gözlemleyin ve değerlendirin
9. Hedeflere, yaklaşımlara ve programlama yeterliliğine göre değerlendirme yapın
10. Çalışma ekranlarını dikkatli tasarlayın
11. Uygun olan yerlerde ek medyalar kullanın

Öğrenilecek herhangi bir şey öncelikle algılanmalıdır. Öğrenici'nin dikkatini sunulan materyal'e yönlendirebilmek ve öğrenme sürecinde öğrenicinin dikkatini çekmek için çekici, cezbedici, grafik ağırlıklı ve akılcı öğeler kullanılır.

Öğrenciler dersin beklentilerinin farkında olurlarsa öğrenilmesi beklenilen şeyi öğrenme olasılığı da artar. Onların beklentileri bilgiyi, beceriler ve çalışma sırasında kullanılmak amacıyla çalışan hafızaya atılacak olan stratejileri etkilemektedir. Hedefler öğrenciye eğitimsel talepleri karşılaması beklenen eğitim tasarımcılarının yazdığı teknik dil ile değil günlük dilde belirtilmelidir.

Öğrenme varolan bilginin yenisi ile entegre edilmesini gerektirdiğinden öğrenici konu hakkında bilgilendirilmeli veya önceden gerekli olan beceriler, bilgi veya stratejiler hatırlatılmalıdır. Bahsedilen önceden gerekli olan beceriler test edilebilir; eğer yoksa ders başlamadan önce bu konu halledilmelidir. Algı seçicidir. Öğrenicinin algısını yönlendirebilmek ve anahtar maddelere dikkatini çekebilmek için , önemli olan madelerin altı çizilmeli veya buna benzer özellikler kullanılmalıdır. Örneğin, renklendirme, yazının yanıp sönmesi, altının çizilmesi veya öğrenici'nin dikkatini yoğunlaştırmasını sağlayacak başka şeylerin kullanılması gibi.

Depolama (hafızaya alma) tek başına pek bir şey ifade etmez. Bir çok dersin amacı yeniden kazandırmak ve performans 'ı olası hale getirmektir. Yeniden edinme uygulamaları ve ardından gelen performans istenilen davranışların kazanıldığını ve bu davranışların sonraki günlerde de kullanılmasını geliştiren kanıtlardır. Yeterli sayıda uygulama yapılması sağlanmalıdır. Geridönüm istenilen davranışları şekillendirme ve başarılı tepkileri (cevap) destekleme amacıyla kullanılabilir. Geridönümün, doğru bir tepki yerine yanlış bir tepki'den sonra verilmesi daha değerlidir. Yine de bir çok derste hem doğru hem de yanlış tepkilere geridönüm bulunmaktadır.

Öğrenciler öğrenmeye yeni, alışılmamış durumlarda başvururlar. Öğrencilere öğrenecekleri bilginin, becerinin veya stratejinin belirtilmesi gelecekte kullanışlı ve yararlı olabilir.

1-Bireyselleştirin.

Bilgi ve önceki deneyimler öğrenme sürecinde etkin bir rol oynadığından bilgisayarlı eğitim tasarımlarının bireysel öğreniciye adapte edilmesi eğitimsel çıktıların geliştirdiğini gösterdiğini belirtmek bir sürpriz değildir (Ross, 1984). İlgi alanları, okuma hızı, önceki tecrübeleri ve bilgisi gibi öğrenici özelliklerinin hepsi BDE tasarımcıları tarafından uygun eğitimsel karakteristikleri belirlemek amacıyla kullanılmaktadır. Öğrenicinin değişkenlerine göre dersin içeriğinde, dersin ilerleyişinde, destekleyici olarak müziğin varlığında veya yokluğunda, sağlanan pratik uygulamaların sayısında, geridönüm sayısında, verilen zaman içinde ekranda görüntülenen bilginin sayısında ve eğitim süresince kullanılan uygun örneklerin seçimine göre belirtilen karakteristik özellikler ayarlanır.

Ross (1984) bireyselleştirmenin öğrenmeyi (1) ilginin artması, (2) kavramsal olarak yeni bilginin oluşması için geçmiş tecrübeleri aktif hale getirmek, (3) kuralları da anlamlı ve entegre edilmiş fikirlerle özdeşleştirerek yardımcı olabileceğini belirtmiştir.

2. BDE derslerini interaktif yapın.

BDE'nin en belirgin özelliklerinden birisi de öğreniciyi işin içine katma yeteneğidir. İnteraktivite (etkileşim) bir kaç değişik şekilde oluşturulabilir.

•  İnteraktivite mesajların alındığını ve dersin amaçladığı kritik konuların anlaşıldığını garanti eder. Klasik derslerden, video kasetlerden ve diğer bunun gibi medya'lardan farklı olarak bilgisayar destekli dersler genellikle öğreniciden sık sık cevap (tepki) alınmasını gerektirir. Öğrenci bir soru ile ilgili olarak düşünürken, bilgisayar sabırla bekler (uzun süreli duraklamadan sonra öğrencinin dikkatini tekrar kazanması beklenecek şekilde programlanmadığı sürece); bilgi herhangi başka bir topluluğa belirtilme zorunluluğu yoktur. Ek olarak, bilgisayar öğrencileri sık sık sorgular ve cevaplarını gözlemler. Böylece öğrencinin istenilen eğitimsel mesajı alıp almadığından emin olunur.

•  İnteraktivite tepkileri bilişsel bağların güçlendirilmesini ve tepkinin hatırlanmasının kolaylaştırılmasını destekler. Ders içeriğinin gerektirdiği bir yerde öğrenciden istenilen bir davranışı gösterdiğinde veya bir soruya fiziksel tepki verdiğinde, istenilen öğrenmeyi gerçekleştirecek ek bir metot yardımı ile tepki hareketi hatırlatılabilir.

•  İnteraktivite yanlış tepkiler için bir çözüm olabilir. Bilgisayar ve öğrenici arasındaki etkileşim BDE programına yanlış öğrenimi ve yanlış algılamaları tanımlamasına izin verir.

•  İnteraktivite akademik öğrenim zamanını arttırır. Öğreniciler BDE'li dersler karşısında geleneksel eğitim medyasında geçirdiklerinden daha fazla zaman geçirmeyi arzu etmektedirler (Bright, 1983). İnteraktivite, tanım olarak öğrenicinin katkısını gerektirir. Bu katkı öğrenicide eğitimi kontrol ettiği hissini uyandırabilir, bu da belki de öğrenicinin BDE'li dersler karşısında daha fazla zaman geçirme arzusunun nedeni olabilir.

Alternatif olarak interaktivite, başarının sağlanmasına yardımcı olur. Bir çok BDE tasarımcısı öğrenicinin başarıya ulaşmadan ilerleyemediği üstün öğrenme kavramlarını birleştirmektedir. Bu başarı algısı öğrenicide kendi ilgi alanını belirleyebildiği ve akademik öğrenim zamanının arttığı pozitif bir yaklaşım oluşturabilir.

4. Geridönüt'ü (geri dönüm) etkili kullanın.

Kulhavy (1977) geridönüt üzerine yaptığı araştırmada ulaştığı sonuçlar şunlardır :

•  Pozitif geridönüt (cevap –tepki doğru olduğunda verilen) negatif geridönüt'e (cevap yanlış olduğunda verilen) kıyasla daha az yardımcıdır. Öğrenici doğru cevap veya tepki verdiğinde doğru cevap genellikle ya tekrar edilir ya da hiç tekrar edilmez. Negatif geridönüt öğrenciyi cevabın yinelenmemesi için önceki cevabını gözden geçirmesini belirtir. Negatif geridönüt öğrencinin cevabından emin olduğu zamanlarda çok etkilidir.

•  Her doğru cevaptan sonra geridönüt vermeye gerek yoktur. Aralıklı olarak verilmesi daha yararlı olur. Geridönüt zaman gerektirdiğinden eğitimin devam ettiği süreçte işleyişi ağırlaştırabilir. Şans verildiğinde öğrenciler genellikle doğru cevaplardan sonra da geridönütlere ve/ya destekleyici öğeleri incelemeyi tercih etmektedirler.

Cohen (1985) Kulhavy'nin sonuçlarını genişleterek BDE'de geridönüt zamanının öğrenci seviyelendirme hakimiyeti, öğrenmede kısa ve uzun süreli akılda tutma metodlarının gereklilikleri ve öğrenmeyi destekleyecek önceki bilgiler gibi bazı faktörlere bağlı olduğunu belirtmiştir. Yüksek seviye uygulamalarda da başarı gösteren öğrencilerin gelişmeleri sürekli ani geridönütlerle ağırlaşabilmektedir. Diğer yandan ani geridönütler dersin kısa süreli akılda tutma amaçlayan bölümlerini desteklemekte, sonradan verilen geridönütler ise dersin uzun süreli akılda tutma amacını desteklemektedir. Ders içeriğinde sınırlı temel bilgiye sahip öğrenciler ise sürekli ani geridönüte ihtiyaç duymaktadırlar.

Bunlara ek olarak Cohen (1983) geridönüt'ün kullanımıyla ilgili olarak BDE tasarımcılarına şu tavsiyeleri sunmuştur :

•  Geridönütleri öğreniciye “haykırmak” amacıyla kullanmayın

•  Geridönütleri hemen (ani geridönüt) sağlayın

•  Cevap –tepki doğru veya yanlış her durumda geridönüt sağlayın

•  Cevabın neden doğru veya yanlış olduğunu açıklayan geridönütler sağlayın

Caldwell (1980; Cohen, 1983) bunlara ek olarak; yanlış cevabın tepkisi doğru cevaba göre daha çok ilgi çekici olmamalı. Bazı durumlarda öğrenciler en etkili negatif geridönüt'ü görebilmek için dersin amaçları dışında yanlış cevabı tercih etmektedir.

Geridönüt mutlaka öğrenicinin ve öğrenme amaçlarının karakteristiksel özelliklerine bağlı olmalıdır. Genç öğreniciler tecrübeli öğrenicilere göre daha ayrıntılı geridönütlere ihtiyaç duyabilirler. MacLachlan (1986) BDE tasarımcılarının ileri seviye öğrenicilerden geridönütü esirgemelerini onları kararları sorgulamaya yönlendirmelerini teklif etmiştir. Böylece öğrenme desteklenmiş olacaktır.

5. Başarıyı garantileyin.

Başarı motive edici olabilir. Doğru cevaplar istenilen tepkiyi alma işlemini destekleyecektir. Her öğrenci içi uygun eğitim sağlanması amacıyla performansı bilgisayarın yeteneklerini kullanarak gözlemleyin. Basit konulardan karmaşık'a doğru ve her yeni konuya girmeden önce ön gerekliliklerin yerine getirildiğinden emin olduktan sonra ilerleyin. Konunun işlenmesi ile ilgili adımları öğrenicinin ve içeriğin özelleklerine bağlantılı ve uyumlu hale getirin.

Öğrencileri hedefler hakkında bilgilendirmek başarıyı garantilemenize yardımcı olacaktır.

6. Hedefler, ders ve değelendirme maddeleri arasına uyum olmasını sağlayın.

Bir öğrenci için herhangi bir üniteyi tamamlamak, hedeflenen ortama geri dönmek ve istenen davranışları gösterememek çok normaldir malesef. Bunun en önemli ve bilinen nedeni hedefler, ünite veya ders, öğretim süreci boyunca öğrenimin değerlendirme biçimi arasındaki uyum eksikliğinden kaynaklanmış olmasıdır (Jurgemeyer, 1982).

Örneğin, öğrenci için belirlenen hedef bir toplantı işleyişindeki beş adımı listelemesi ise, ders öğrenciye bu hedefi gerçekleştirebilmesini sağlayacak uygulamayı sağlamalı ve bunu nasıl yapacağını öğretmelidir. Sonra değerlendirmede de öğrenciden bu beş adımı listelemesi istenmelidir. Öğrenciden sekiz maddeli bir listeden beş tanesini seçmesini istemek veya beş adımı doğru sıralamada listelemesini istemek, aslında dersin içeriği adımları listelemek olduğundan uygun değildir.

Bir diğer genel tuzak ise hedef ortamda sergilenen gerçek davranışların yerine dersin işlenmesi için kullanılacak olan medya'ya göre hedeflerin yazılmasıdır. Örneğin, hedeflenen amaç karburatörün toplanması olduğunda adımları listelemek yeterli değildir. Adımları listelemek, ki BDE kullanılarak başarılabilir bir hedeftir, ulaşılabilir bir hedef olarak öğretilebilir. Ehliyeti olan herkesin usta bir şöför olmasını beklemeye benzetilebilir.

BDE'de sık yapılan hata öğrencinin bilinçsizce doğru cevabı yazamadığının dikkate alınmamasıdır. Örneğin, hedef öğrenciden Bolivia'nın başkenti'ni bulacakların referans kitabının ismini ansiklopedi veya sözlük olarak istemek yerine “a” veya “s” yazın demek daha doğrudur.

Bir diğer BDE hatası ise aşırı çabukluktur. Doğru cevap sık sık yanıp söner veya zıt bir renkte yazılmıştır, bunlarla öğrencinin ekranda yazılanı bile okumadan cevabı bulması sağlanır. Programlanmış derslerde çabukluk başlangıçta yararlı olabilir fakat ipuçlarının hedef ortamda gösterilmemesi performansın sınanmasından önce programa uygun bir şekilde tamamlanması gerekmektedir.

Soruları verirken anlaşılabilir bir formatta sunun. Öğrenciler cevapları nasıl vereceklerini anlamak için gereksiz zaman kaybetmemeliler. Cevap seçeneklerini cümleler içine veya paragraflara eklemek yerine kolonlara ayırarak gösterin böylece seçenekler öğrenici tarafından daha rahat farkedilecektir.

Cevapları uzman bir öğretmen gibi yorumlayın. Olabildiğince çok cevap seçenekleri belirleyin böylece soruya uygun her cevabı destekleyebilir, ilgisiz cevaplar için de bir çözüm bulunmuş olabilirsiniz (Eisele, 1978). Yapabiliyorsanız bilgisayarın kendisinin rastgele seçebileceği bir soru bankası oluşturabilirsiniz. Bu her seferinde farklı soruların gelmesini sağlayacaktır. Öğrenciler dersi tekrar ederlerken aynı sırada gelen soruların cevaplarını hatırlamak yerine öğretilen kavramlara bağlı kalırlar.

7. Uygun oranda öğrenici kontrolü sağlayın.

Öğrenicinin kontrolü konusu hala tam olarak çözülememiştir. Önceki BDE rehber kitapları ders modüllerinin sayıları, uyumu ve uygulama sayılarının miktarını kontrol etmek gibi geniş bir öğrenici kontrolü teklif etmişlerdir. En son araştırmalar öğrenicinin özellikle belirli kategoriler üzerinde kontrol etmesini tavsiye etmemişlerdir (Garhart ve Hannafin, 1986; Hannafin, 1984; Tennyson, 1984). “Yeteri kadar” kullanıcı kontrolü dersin içeriği ile ilgili bazı önemli ayar ve kararların kontrolünü öğrenciden çok tasarımcıda olması gerektiğini anlatmaktadır. Özetleme, Çıkış, müziği kapatma veya açma, bazı modüllerin önceden test edilmesi gibi bazı özellikleri öğrenici ayarlayabilir.

Etkili bir öğrenici kontrolü sağlayabilmek için BDE derslerinde şu özellikler olmalıdır :

•  Öğreniciye net olarak konular hiyerarşik düzende ve modüler bir biçimde verilmelidir (Caldwell, 1980).

•  Gözden geçirme seçeneğinin ders segmentlerinde kolay ulaşılabilir olması sağlanmalıdır

•  Gelişme gözlemlenmeli ve öğreniciye bir önceki dersin nerede bittiği, yeni bir modüle nerede başlayabileceği veya derse en baştan nasıl başlayabileceği gösterilmelidir

•  Bir modülü tahminen nekadar sürede tamamlanacağı belirtilmelidir.

8. Etkili düşünceleri gözlemleyin ve değerlendirin.

Öğrenciler, BDE'nin (a) adım adım olmasından, (b) yanlış yaptıklarında daha az tehdit edici ve utançlık kaygısının az olmasından, (c) ani geridönüt sağlamasından, (d) öğrencilere dahaiyi öğrenecekleri izlenimi vermesinden, (e) öğrencinin kişisel özelliklerini göz önünde bulundurmak yerine performansını ölçtüğünden kısaca objektif olmasından dolayı genellikle BDE kavramı hakkında olumlu düşünceleri vardır. BDE, davranışsal ve becerisel girdileri değerlendirir, becerinin özelliğine uygun cevaplar –tepki verir.

BDE eğitimi süreci boyunca öğrenici'den yorumlarını almak amacıyla bilgisayarın yeteneklerinden yararlanılabilir. Kendisine sunulan dersi hakkında öğrenciden yorum almanın iki amacı vardır : (1) tasarımcı için bu bilgi çok değerlidir, belki ders öğrencinin yorumları doğrultusunda tekrar gözden geçirilip etkisi arttırılabilir, (2) ders süresince öğrencideki hayal kırıklığı ve endişeyi azaltıcı bir etkiye sahip olması şeklinde belirtilebilir.

Öğrencinin ilgisini kazanabilmek için etkileyici ekranlar tasarımlayın, fazla yazının etkisi grafiklerle azaltın, gereksiz kelimeleri ayıklayın, motive edici teknikler kullanın ve başarıyı garanti edecek şekilde dersi tasarımlayın.

Mizahın BDE derslerinde kullanılmasıyla ilgili olarak seçici olunmalı, birisine komik gelen şey diğerine itici gelebilir. Jay'e göre (1983) mizah bilginin kazanılmasında gerçekte çok da yararlı bir etkisi bulunmaz

9. Hedeflere, yaklaşımlara ve programlama yeterliliğine göre sık değerlendirme yapın.

BDE derslerinin değerlendirilmesi dersin etkin olmasını sağlar. Eğitim modülleri için tavsiye edilen üç seviye değerlendirme mevcuttur. Birebir test, küçük guruplara test ve geniş alan testi.

Birebir test'te; değerlendirmeyi yapan kişi öğrenci derse çalışmaya başladığı andan itibaren gözlemler, geniş kapsamlı notlar alır ve öğrenciden ders boyunca yüksek sesle düşünmesini ister. Küçük guruplar gözlemlendikten sonra dersin tekrarı bu birebir test'in bulgularına bağlı kalınarak yapılır. Bu guruplar hedef kişileri temsil etmektedirler. Bu nedenle dersin amaçlarına ulaşabilmesi için yeterli sayıda kişinin katılımı gereklidir. Genel dağılımdan önce bu küçük guruplardan toplanan veriler dersin tekrar edilme temellerini belirler. Genel alan testinde ise, dersi son kullancı ortamında değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çünkü değerlendirmenin amacı dersin planlandığı gibi yapıldığını onaylamaktadır. Bu değerlendirmede;
(a) hedef bazlı veri – Ders amaçlarına ulaştı mı ?,
(b) etkin veri – Öğrenciler hoşlandı mı ?, Buna benzer başka bir ders yaparlar mı ?,
(c) programlama becerileri – Program düzgün çalıştı mı ?, Programın çalışma hızı kabul edilebilir düzeyde mi ? gibi analizler bulunmaktadır.

10. Çalışma ekranlarını dikkatli tasarlayın.

Birçok yazar ekran tasarımlarının isteğe göre, keyfi tasarlandığını belirtmiş olmasına rağmen konuyla ilgili rehber kitapların birçoğu bu görüşü desteklemektedir. Örneğin Heines'ın (1984) bilgisayar çerçevelerinin (bölünmüş ekranlar) tasarımı hakkında birkaç rehber kitabı bulunmaktadır. Burke (1982) de konuyla ilgili ek başka kitaplar daha olduğunu rapor etmiştir.

Ekrandaki yazı miktarını sınırlayın. Cohen'e göre çerçevelerin görüntülenmesi ve formatı görünümü zorlamamalıdır. Satırlar arasında boşluk olmalı, uzun paragraflar kullanılmamalı, ekran her yeni görünümden önce temizlenmelidir.

BDE ekran tasarımı yapabilmek için eğitim yazılımı geliştirme, teknik alt yapı, uygun programların etkin kullanımı ve pedagojik kavramlar konusunda yeterli bilgi sahibi olunması gerekmektedir.

11. Uygun olan yerlerde ek medyalar kullanın.

Bir çok öğrenici bir yazımkitabıyla (textbook) nasıl çalışılacağını bilse de BDE derslerindeki interaktivite ve ulaşım metotları açısından dersine göre değişiklik göstermektedir. Açık seçik, bütünlük içeren, adım adım ve yazı tabanlı olması gibi özellikler dersin uygulanması açısından gereklidir. Öğrenci dersin içinde nasıl çıkılacağını, nasıl tekrar edeceğini ve diğer konuları öğrenebileceği bir bölüm olmalıdır.

Kaynaklar :

Alkan, CEVAT : Eğitim Teknolojisi : Kavram, Kapsam, Süreç, Ortam, İşgören, Uygulama , Ankara , Yargıçoğlu Matbaası, 1984

Hannafin J. Michael , Peck L. Kyle, “ The Design, Development and Evaluation of Instructional Software ”, “ Principles of Educational Psychology and Computerized Instruction ”, (Çeviri : Bora Sinç), USA, 1998

Web-Based Training Information Center : www.webbased.training.com

WBT Producer and WBT Executive Summit – Influent Technology Group : www.influent.com